Smak, zapach, wzrok, dotyk – w jaki sposób dziecko poznaje świat?

Czy zastanawialiście się kiedyś, w jaki sposób niemowlę doświadcza świata? Czy widzi dokładnie to samo, co my, dorośli? Czy w ten sam sposób odbiera otaczające nas dźwięki? Czy odczuwa jednakowo smak i zapach? Czy istnieją dodatkowe cechy otoczenia, na które my nie zwracamy uwagi, a dla dziecka są ogromnie dotkliwe? W tym artykule postaram się przybliżyć ten temat.

Ciąża i poród, czyli podróż w nowy świat

Rozwój dziecka w okresie ciąży jest nam coraz lepiej znany przez badania ultrasonograficzne (USG). Z ekscytacją czekamy na poznanie płci, widok małej stópki, a także cudowne zdjęcie twarzy dziecka w obrazie 3D. Czy jednak zastanawialiście się, w jakim otoczeniu mieszka dziecko przez 9 miesięcy?

To wodny świat, w którym jest przytulnie i ciemno. Słychać bicie serca, szum płynów w ciele mamy, a także nieco stłumione odgłosy ze świata zewnętrznego. W określonych porach świat porusza się bardziej, gdy mama chodzi, w innych znacznie mniej – kiedy śpi. Początkowo dziecko leży w różnych pozycjach, obracając się i ćwicząc ruchy kończynami, potem robi się ciaśniej i “walczy” z miękkimi ścianami, które je otaczają. Tuż przed porodem układa się główką w dół, czyli odczuwa wszystko do góry nogami.

Przyjście na świat nowego człowieka to niezwykły proces z wielu powodów. Sam w sobie jest niejako eksplozją hormonalną, która powoduje konkretne zmiany w organizmie matki na poziomie fizycznym i emocjonalnym. Należy jednak pamiętać, że to dziecko zwykle decyduje, kiedy ten proces się rozpoczyna. Poród jest podróżą ze środowiska wodnego w powietrzne, w którym matka i dziecko muszą współpracować. Każdy element ma znaczenie – czas i rodzaj porodu.

Dziecko przechodząc przez ciasne drogi rodne mamy doczula się sensorycznie, a jednocześnie oczyszcza drogi oddechowe z płynu owodniowego. Po przyjściu na świat zaczyna samodzielnie oddychać, wydając pierwszy krzyk. To ogromny szok dla małego organizmu. Nie ma się co dziwić – nagle trafia do miejsca, w którym jest powietrze zamiast wody, jasność zamiast ciemności, a miłe niskie dźwięki zamieniają się w pełne zróżnicowania odgłosy o dużym nasileniu. Dodatkowo wszystkie sygnały z ciała dziecka mówią, że trzeba walczyć o nowy sposób żywienia, więc noworodek instynktownie pełza po ciele matki do piersi, kierując się niezwykle wyczulonym w tym czasie zmysłem zapachu. Słodki smak mleka matki daje mu komunikat – “jesteś bezpieczny”, a ciepło ciała i znany głos przynosi ukojenie.

Początek odbierania świata zmysłowo

Dotyk, zapach i słuch – dominują w odczuciach noworodka. Dotyk ważny jest dla malucha w nieco inny sposób niż na co dzień go postrzegamy ten zmysł – interesuje nas głównie aspekt priopriocepcji, czucia głębokiego. To ono zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa, ponieważ docisk towarzyszył maluchowi w życiu płodowym, kiedy oddziaływały na niego ściany macicy. Z tego powodu wiele noworodków lubi otulanie – przypomina im to czas ciąży.

Oczywiście, kiedy dziecko wykonywało pierwsze ruchy – uderzało kończynami w ściany macicy, ssało palec czy chwytało pępowinę rozwijał się również powierzchniowe odczuwanie dotyku, natomiast świat to wiele nowych, nieznanych faktur (chociażby ubranie, pościel, pieluszka), dlatego tak ważna jest bliskość ciała mamy. Zapach wiąże się bezpośrednio ze zdobywaniem pokarmu, które odgrywa istotną rolę zarówno dla dziecka, jak i dla matki. Proces laktacji programowany jest już od pierwszych momentów karmienia.

Czasem wydaje się nam, że maluch bez przerwy ssie pierś w pierwszych dobach, ale od tego właśnie zależy produkcji mleka. Należy również pamiętać, że żołądek noworodka jest maleńki – potrzebuje niewielkich ilości pokarmu podawanego dość często. Zmysł słuchu również rozwijał się u dziecka jeszcze w życiu płodowym. Dlatego od razu rozpoznaje głos rodziców, który zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa. Od pierwszych chwil życia malucha warto do niego mówić, śpiewać mu i opisywać poszczególne czynności, których doświadcza – mimo że nie rozumie jeszcze znaczenia słów, będzie czuł się bezpiecznie. Wzrok malucha najbardziej rozwija się dopiero po urodzeniu – na początku dziecko widzi zarys kształtów i kontrastowe zestawienia w bliskiej odległości (20-30 cm od twarzy).

Znacznie motoryki w poznawaniu świata

Dziecko po urodzeniu doświadcza zupełnie innego środowiska niż w łonie mamy. Wcześniej zaburzone w płynie owodniowym, otoczone ciasnymi ścianami macicy, o miękkiej fakturze, stałej temperaturze, z lekko przytłumionymi odgłosami z zewnątrz. Nagle trafiło do miejsca, gdzie oddychać trzeba powietrzem, pokarm zdobywać przez ssanie, a świat nagle stał się jasny, głośny i przestrzenny. Noworodek zaczyna doświadczać wszystkiego na nowo, walczy z grawitacją, musi zacząć wykorzystywać swoje mięśnie, a wszystkie zmysły są bombardowane doznaniami.

Ssanie i bierna praca mięśniowa przy czynnościach higienicznych to pierwsze doświadczenia motoryczne w przestrzeni. Odczucie dotyku bez bariery wodnej również jest zupełnie innym uczuciem. Dziecko stopniowo nabywa umiejętności, a jednocześnie potrzebuje dużo snu, żeby przetworzyć nowopoznane bodźce i odpocząć. Leżenie na plecach, na boku, na brzuchu to zupełnie inne doświadczenie. Tak samo, jak zmiana podłoża – materac, ciało rodzica czy mata położona na podłodze. Z czasem dziecko będzie wykazywało coraz bardziej precyzyjne możliwości ruchowe, ale nie możemy zapomnieć, że na samym początku ogromną pracą jest już doświadczanie.

Rozwój zmysłowy w obrębie jamy ustnej

Pierwszą czynnością, którą wykonuje noworodek, jest oddech. Do tej pory płuca były wypełnione płynem, a wymiana gazowa następowała przez pępowinę. Pierwszy krzyk dziecka oznacza – zacząłem oddychać. Zaraz potem maluch przechodzi do jeszcze trudniejszego zadania, czyli pogodzenia oddychania z połykaniem, bo właśnie na tym polega odruch ssania. Ten trudny koordynacyjnie proces wymaga sprawności mięśni w jamie ustnej, dlatego dziecko je często, a niewiele – ze względu na mały żołądek oraz zmęczenie samym pobieraniem pokarmu.

Na początku proces ten jest odruchowy – podrażnienie policzka sprawia, że noworodek obraca głowę, dotyk na rynience pod nosem pozwala otworzyć usta, a nacisk brodawki na język lub podniebienie wywołuje automatyczne ssanie. Dziecko ćwiczy mięśnie, w przerwach między karmieniami poznając swoje ciało i jego możliwości, z czasem pojawiają się pierwsze przypadkowe dźwięki (głużenie). W okolicach 2-3 miesiąca niemowlę coraz częściej wkłada rączki do buzi (mouthing), a także wszelkie napotkane przedmioty – poznając w ten sposób swoje ciało oraz otaczający świat.

Smakując, dotykając, wąchając i przyglądając się coraz intensywniej rozwija się zmysłowo. Ten etap stanowi przygotowanie do późniejszego ćwiczenia funkcji pokarmowych – odgryzania, żucia i połykania zróżnicowanych konsystencji pokarmów stałych. Moment rozszerzania diety – ok. 6 miesiąca życia dziecka – jest też zwykle powiązany z większą różnorodnością wydawanych dźwięków (gaworzenie).

Podsumowanie

Narodziny to ogromna zmiana dla małego organizmu dziecka. Aby zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa, warto wykorzystywać znane z życia płodowego elementy – bliskość ciała, kojący głos rodzica, przytłumione światło, otulenie. Poznawanie świata zewnętrznego powinno odbywać się stopniowo, w odpowiednim dla niemowlęcia tempie. Należy pamiętać, że wiele oczywistych dla nas bodźców, takich jak dotyk ubrania, zapachy gotowanych dań, migoczące światełka, są dla noworodka zupełnie obce i często bardzo męczące. Dlatego zadbajmy o spokojne, kojące otoczenie i powoli wprowadzajmy nowe elementy, dając dziecku czas na zapoznanie się z nimi. Będzie to działało z większą korzyścią zarówno dla malucha, jak i dla nas 🙂

Bibliografia:

Brazelton T. B., Sparrow J.D., Rozwój dziecka, od 0 do 3 lat, Sopot 2006.

Kowalewska-Kantecka B., Fundamentalne znaczenie karmienia piersią dla zdrowia i rozwoju dziecka, Pediatr Med Rodz 2011, 7 (4), p. 420-426.

Machoś M., Diagnoza neurologopedyczna niemowlęcia. Ocena odruchów ze sfery orofacjalnej oraz umiejętności istotnych dla rozwoju mowy, Bytom 2010.

Rządzka M., Odruchy oralne u noworodków i niemowląt. Diagnoza i stymulacja, Kraków 2019. 

Szulc J., Charęzińska A, Sensoryczne niemowlę, Warszawa 2019